मोहनविक्रम सिंह 

मेरा विवाह वा प्रेमसम्बन्धी संस्मरणहरू करिब एक दर्जनजति छन् वा सायद त्योभन्दा बढी पनि हुन सक्दछन् ।

मेरो विवाहको प्रसङ्ग म गर्भावस्थामा भएको बेलादेखि सुरु भयो ।

काठमाडौँमा पिताजीका एक जना मित्र हुनुहुन्थ्यो । उहाँको मित्रकी पत्नी र मेरी आमा एकैसाथ गर्भवती हुनुभएछ । त्यसपछि उहाँहरू दुवै जनाले उहाँहरूका पत्नीबाट छोरी जन्मेमा दुवैका बिचमा सैना लगाउने, छोराहरू जन्मेमा मित लगाउने र छोरा र छोरी जन्मेमा विवाह गरिदिने सल्लाह गर्नुभएछ (मैले पिताजीको मित्रको नाम दिएको छैन र यसपछि पनि अन्य कैयौँ नामको उल्लेख गर्ने छैन) । पछि मेरी आमाबाट म जन्मे भने उहाँको साथीको पत्नीबाट छोरी जन्मिछन् ।
म सानै हुँदादेखि नै पिताजीले त्यो कुराको चर्चा गर्ने गर्नुहुन्थ्यो । मैले त्यसलाई कहिल्यै पनि गम्भीर रूपमा लिइनँ किनभने मलाई त्यो कुरा एउटा कथा जस्तो मात्र लाग्दथ्यो ।

म केही ठुलो भएपछि—म कम्युनिस्ट पार्टीमा लागिसकेपछि पनि—उहाँको मित्रले मलाई हेर्न खोज्नुभएछ र बुबाले एकपल्ट मलाई त्यो घरमा लैजानुभयो । ती कन्याले चिया ल्याएर दिइन् र त्यसरी हाम्रो देखाभेट भयो । घरमा आएपछि बुबाले मलाई सोध्नु भयो : ‘केटी कस्तो लाग्यो ?’
मैले भने : ‘राम्री छन्’ ।

पार्टीमा लागेपछि म होलटाइमर भएको थिएँ र ती केटी उच्च कक्षामा पढ्थिन् ।
बुबाले भन्नुभयो : ‘विवाहको कुरा टुङ्गाऊँ ?’

मैले विवाहको कुरा स्वीकार गरिनँ किनभने उनी उच्च र सम्पन्न घरकी थिइन् । मलाई लाग्यो, एउटा उच्च र सम्पन्न घरकी युवतीले पार्टीमा राम्ररी काम गर्न सक्दिनन् । त्यसैले मैले विवाहको त्यो कुरालाई स्वीकार गरिनँ र त्यो कुरा त्यसै हरायो । त्यसपछि उनको विषयमा कहिल्यै कुरा चल्ने र उनका विषयमा मलाई केही थाहा पनि भएन । उनको कुनै उच्च घरानामा विवाह भइसकेको होला । अब उनी म जस्तै वृद्ध भइसकेकी होलिन् । मैले कामना गर्दछु, उनी अझै जीवित होलिन् र सुखी होलिन् ।

पिताजीले म सानो भएको बेलादेखि नै मेरो विवाहको विषयमा कैयौं स्थानमा कुरा गर्दै हिँड्नुहुन्थ्यो । उहाँले जुन घर वा परिवारसित कुरा गर्नुहुन्थ्यो, ती सधैँ नै उच्च र सम्पन्न घरका केटीहरू नै हुन्थे । म जब खालि ८–९ वर्षको थिएँ, उहाँले आफ्नो एउटा नातेदारकी ५–६ वर्षकी छोरीसँग ठुलो भएपछि विवाह गरिदिने भनेर कुरा टुङ्गाउनुभयो । म पछि काठमाडौँमा पढ्न गएँ र त्यो प्रसङ्ग त्यसै हरायो । उनको कतै विवाह भयो तर यो थाहा पाएर मलाई धेरै दु:ख लाग्यो कि उनको आफ्नै मान्छेद्वारा निर्मम प्रकारले हत्या गरिएको थियो ।

म एकपल्ट काठमाडौँबाट घर आउँदा उहाँले पुँजाकी एउटी युवतीसित मेरो विवाह टुङ्गाउनुभएको मात्र थिएन, त्यसका लागि दहीठेकी पनि गरिसक्नु भएको थियो । घर आउनेबित्तिकै उहाँले मसित विवाह गर्ने कुरा गर्नुभयो, मैले उहाँको कुरा सुने मात्र । उहाँले जुन घर वा परिवारमा मेरो विवाहको कुरा टुङ्गाउनु भएको थियो, त्यो पनि एउटा सम्पन्न परिवार नै थियो । निश्चय नै त्यो विवाहलाई मैले स्वीकार गर्न सक्दैनथेँ । मैले त्यो जवाफ दिँदा उहाँलाई राम्रो लाग्दैनथ्यो वा उहाँ धेरै नै रिसाउने सम्भावना पनि थियो । त्यसैले केही दिनपछि मैले विवाह नगर्ने विचार गरेको कुरा लेखेर एउटा चिठी घरमा छाडिदिएँ र उहाँलाई केही नभनिकन एक दिन म घरबाट भागेर हिँडे ।

पछि बुबाले हाम्रो ठुल्दाजीसित ती युवतीको विवाह गरिदिनुभयो र उहाँ मेरी भाउजू बन्नुभयो । अब मेरो दाजी र भाउजू दुवैको मृत्यु भइसकेको छ । उहाँहरूका तीन भाइ छोरा छन् ।

काठमाडौँमा पढ्दा हामी जुन घरमा डेरा गरेर बसेका थियौँ, त्यसका घरबेटी एउटा उच्चपदस्थ व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । बुबाले उहाँकी छोरीसित मेरो विवाह गरिदिने कुरा गर्नुभयो तर अन्य कतिपय प्रसङ्ग जस्तै त्यो पनि पछि कतै हरायो । ती युवतीलाई मसित विवाह गरिदिने कुरा गरेको याद रहेछ । पछि उनको भैरहवामा विवाह भएको थियो र उनका पतिको मृत्यु भइसकेको थियो ।

उनले पछि कतैबाट मेरो कुरा सुनिछन् र मलाई भेट्न खोजिछन् । करिब ५०–६० वर्षपछि मेरो उनीसित भेट भयो । उनको मप्रतिको व्यवहार अत्यन्त हार्दिक थियो । केही समयपछि उनको पनि मृत्यु भयो ।

एक पल्ट हाम्रा साथीहरूकी एउटी बहिनीले मलाई प्रेमपत्र पठाइन् । उनले एक जना केटाका हात मलाई चिठी पठाउने गर्दथिन् । उनको पार्टीको काममा कुनै उत्साह वा सक्रिय भए जस्तो लागेको थिएन । उनले लगातार सातआठओटा पत्र पठाइसकेपछि मैले प्रेम र विवाहको कुरालाई अस्वीकार गरेर चिठी पठाइदिए । त्यसपछि उनका चिठी आउन बन्द भयो । त्यसको केही समयपछि म जेलमा परेँ ।

जेलबाट छुटेपछि मैले थाहा पाएँ, उनको विवाह भइसकेको थियो र सर्पले टोकेर उनको मृत्यु भएको थियो । त्यो कुरा थाहा पाएर मलाई धेरै दु:ख लाग्यो । उनकी दिदी अलि टाढैको गाउँमा बस्दथिन् । म उनलाई भेट्न गएँ तर मैले उनको घर फेला पार्न सकिनँ । उनकी दिदीलाई भेट्न खोज्नुका पछाडि जुन युवतीले मलाई प्रेम गर्न खोजेकी थिइन्, उनीप्रतिको मेरो समवेदनाले नै काम गरेको हुन्थ्यो ।

एउटा परिवार थियो, जसको पूरै परिवारले पार्टीलाई समर्थन गर्दथ्यो र उनीहरू पार्टीका काममा धेरै सक्रिय पनि थिए । त्यो घरमा एउटी करिब १४ वर्षकी बालिका थिइन् । उनको पनि पार्टीप्रतिको उत्साह देखेर म धेरै नै प्रभावित भएको थिएँ । उनी पार्टीका कार्यक्रममा पनि सामेल हुने गर्दथिन् । त्यो देखेर मलाई लाग्न थालेको थियो उनी भविष्यमा पार्टीकी एउटा राम्री कार्यकर्ता बन्ने छन् । उनका घरका परिवारले पनि प्रायश: प्रत्यक्ष रूपले नभए पनि अप्रत्यक्ष रूपले उनको मसित विवाह गरिदिने मनसाय भएको कुराको सङ्केत गर्दथे । मलाई लाग्दथ्यो, ती किसोरीले पनि मलाई मन पराउँदथिन् तर उनको उमेर कम थियो । त्यसैले मैले उनीसित विवाहको कुरा चलाइनँ । त्यति कम उमेर भएकी बालिकासित विवाहको कुरा गर्नु उचित हुँदैनथ्यो ।

केही समयपछि म जेलमा परेँ र ९ वर्षभन्दा केही बढी समय जेलमा नै बसेँ तर ती किसोरीलाई मैले मनमनै प्रेम गरिरहेँ । मैले हिसाब गर्दथेँ, अब उनी जवान भइन् होला । सायद म जेलबाट छुट्दासम्म उनको विवाह पनि भइसकेको हुन्थ्यो होला । त्यसैले मैले उनलाई तुरुन्तै चिठी लेखेर उनीप्रतिको आफ्नो प्रेम प्रकट गर्न ढिलो गर्न नहुने विचार गरेँ अनि मैले बहिनी श्यामकुमारीको हात एउटा चिठी लेखेर उनलाई पठाएँ । त्यो चिठी अहिले पनि मसित सुरक्षित छ ।

मैले आफ्नो सबै चिठीपत्रलाई सामेल गरेर एउटा पुस्तक निकाल्ने पनि योजना बनाएको छु । त्यो पुस्तकमा उनको नाम उल्लेख नगरिकन त्यो चिठी पनि प्रकाशित गर्ने मेरो विचार छ ।

म जेलबाट छुट्दासम्म उनको विवाह भएको थिएन । उनले पढ्दै थिइन् । मैले उनका दाइलाई भेटेर उनीसित विवाहको कुरा चलाएँ । उहाँले सहस्र मेरो कुरालाई मन्जुर गर्नुभयो र हामी दुवै जना उहाँको परिवारसित कुरा गरेर त्यो विवाहको कुरा टुङ्गाउन हिँड्यौँ ।

त्यो बेला बर्खाको समय थियो । बाटोमा पर्ने खोलामा ठुलो बाढी आएको थियो । खोलामा पुल थिएन । त्यसैले हामीले खोला तर्न सकेनौँ र हाम्रो विवाहको कुरा टुङ्गाउन जाने कुरा बिचैमा अड्कियो ।

पछि म त्यो घरमा गएर ती युवतीसित मैले पहिले पठाएको चिठीको उल्लेख गर्दै उनीसित विवाहको प्रस्ताव राखेँ । उनले मलाई दिएको जवाफ छोटो थियो : ‘बाबासित कुरा गर्नुहोस्, उहाँले जे भन्नुहुन्छ’ ।

केही समयपछि मैले उनका बाबासित पनि विवाहको कुरा गरेँ । उहाँले मलाई छोटो जवाफ दिनुभयो : तपाईं पञ्चायती व्यवस्थामा सामेल भए राम्रो हुन्थ्यो ।’

उहाँको कुराबाट मलाई यो अनुमान गर्न मुस्किल परेन कि उहाँले मलाई पञ्चायती व्यवस्थामा सामेल भएको हेर्न चाहनुहुन्थ्यो । त्यसरी उहाँले म पञ्चायती व्यवस्थाअन्तर्गत मन्त्री वा कुनै उच्च पदमा पुगेको देख्न चाहनुहुन्थ्यो अन्यथा उहाँ आफ्नी छोरीको मसित विवाह गर्न तयार हुनुहुन्नथ्यो भन्ने आसय पनि मैले बुझेँ । त्यो कुरा मैले स्वीकार गर्न सक्ने कुरा थिएन । त्यसैले उहाँसित बिदा भएर म बाहिर निस्केँ र फेरि कहिल्यैं फर्केर त्यो घरमा गइनँ ।

जुन युवतीलाई मैले जेलमा बसेको सम्पूर्ण कालमा त्यति धेरै माया गरेको थिएँ, त्यो मायाका बिचमा पञ्चायती व्यवस्था आएको थियो । त्यसरी आफ्नो प्रेम वा विवाहका लागि पञ्चायती व्यवस्थामा सामेल हुने कुरा मेरा लागि अकल्पनीय थियो ।

म जेलबाट छुटेपछि मेरी बहिनी श्यामकुमारीले मलाई शान्ताको विषयमा धेरै कुरा बताइन् । उनले भनिन् कि उनी एकदम क्रान्तिकारी छिन् र पार्टीमा पनि काम गर्दछिन् । उनले त्यो बेला पी.एल. समूहमा काम गर्दथिन् ।

उनलाई हेर्नका लागि म लुङ गएँ । मैले उनीसित १०–१५ मिनेट एकान्तमा कुरा गरेँ । मैले उनलाई बताएँ : ‘मेरो साथमा धेरै सम्पत्ति छैन । मैले पूरै नै पार्टीमा काम गर्दछु । तिमी पनि पार्टीमा काम गर्न कति तयार हुन्छ्यौं ?’

मेरो कुरा सुनेपछि उनले तुरुन्त जवाफ दिइन् : ‘मलाई सम्पत्तिको लोभ छैन । तपाईंले पार्टीको जुन काम गर्नुहुन्छ, त्यसमा पूरा समर्थन रहने छ । म पनि सक्रिय भएर पार्टीमा काम गर्न तयार छु ।’

उनको त्यो कुरा सुनेर मलाई धेरै खुसी लाग्यो र त्यही साँझ हाम्रो विवाह पनि भयो ।

जेलमा बस्दा मैले ‘बरु मरुँला…’ भन्ने एउटा कविता लेखेको थिएँ । त्यसका केही पङ्क्ति तल लेखिएअनुसार थिए :

घरभित्र गमलामा फुल्ने चमेली
ठुला घरका नाची खेल्ने सुन्दरी
छैन मलाई कसैको रहर,
बरु टिपुँला खरानीको अँगार ।

शान्तालाई पाएपछि मलाई लागेको थियो, उनी मैले लामो समयदेखि खोज्दै आएकी युवती नै थिइन् । उनी सर्वहारा नै नभए पनि उनको आर्थिक स्थिति अत्यन्त विपन्न थियो । उनी आफ्नी आमासित एक्लै बस्दथिन् । पी.एल. को समूहसित हाम्रा धेरै मतभेद थिए तैपनि जे जस्तो भए पनि उनले एउटा कम्युनिस्ट पार्टीमा काम गर्दथिन् । त्यो सकारात्मक पक्ष थियो । अर्का शब्दमा उनी ‘खरानीकी अँगार’ नै थिइन् । त्यसैले मैले सहस्र उनीसित विवाह गरेँ ।

मैले उनीमाथि कहिल्यै कुनै आक्षेप लगाएको छैन र अहिले पनि लगाउँदिन तर मलाई सुस्त सुस्त के महसुस हुँदै गयो भने उनले मसित एकान्तमा भेट्दा जुन प्रकारको तत्परता र प्रतिबद्धता प्रकट गरेकी थिइन्, त्यसअनुसार उनी थिइनन् । त्यसले मेरा मनमा धेरै वर्षसम्म तनाव भइरह्यो । त्यसको परिणामस्वरूप हामी दुवै जना एकअर्काबाट अलग पनि हुनुपर्‍यो । त्यसका लागि आज पनि मलाई धेरै दु:ख छ तैपनि यसका लागि मेरा मनमा उनीप्रति आदर छ कि उनले हाम्रा दुवै छोराछोरीलाई हुर्काइन् र पालनपोषण गरिन् ।

शान्तासित विवाह भएको लगत्तैपछि कामरेड चित्रबहादुर केसी बागलुङबाट प्युठान मलाई भेट्न आउनुभयो । उहाँले बागलुङमा एक ठाउँमा मेरो विवाहको कुरा टुङ्गाएर आउनुभएको रहेछ तर मेरो विवाह भइसकेकाले त्यो विवाह गर्ने कुरा भएन ।

उहाँले जुन युवतीसित मेरो विवाहको कुरा टुङ्गाउनुभएको थियो, धेरै वर्षपछि मेरो काठमाडौँमा उनीसित भेट भएको थियो । उहाँले एक दिन मलाई बोलाएर खाना पनि खुवाउनुभएको थियो । सायद उहाँले अहिले कुनै उच्च पदमा काम गरिरहनुभएको छ र उहाँको एउटा सुखी र सम्पन्न परिवार छ ।

म एकपल्ट वीरगञ्ज गएको थिएँ । त्यहाँ हाम्रो पार्टीका एक जना साथी नारायणमानसित भेट भयो । उहाँले मलाई जलजलाबारे बताउनुभयो । उनी धेरै नै साहसी र लडाकु पनि भएको कुरा उहाँले मलाई बताउनुभएको थियो । उनले त्यो बेला वीरगञ्जको कुनै कलेजमा पढ्दै थिइन् । एउटा आन्दोलनको सिलसिलामा उनी जेलमा पनि परेकी थिइन् । मेरो विवाह भइसकेको थियो तैपनि नारायणमानको कुरा सुनेर म उनीप्रति आकर्षित भएको थिएँ ।

पछि बनारसको एउटा प्रशिक्षणको कार्यक्रमको सिलसिलामा हामीले उनलाई पनि बोलाएका थियौं । कामरेड खम्बासिंह काजीले उनलाई ल्याएर आउनुभएको थियो । त्यो क्लास करिब एक हप्ताजति चलेको थियो । उनको विचार, व्यवहार, उत्साह र कार्यशैली देखेर मलाई लागेको थियो कि उनी साँच्चिकै एउटा लडाकु र क्रान्तिकारी कार्यकर्ता थिइन् । पछि उनी कुनै आपत्ति नगरिकन एउटा दूरवर्ती गाउँ रोल्पाको थवाङमा जान तयार भएको कुराबाट पनि मेरो उनीप्रतिको आकर्षण बढ्दै गयो । त्यो आकर्षण कसरी प्रेममा बदलियो र त्यसका लागि पार्टीले ममाथि कारबाही पनि गर्‍यो ? त्यो आम रूपमा थाहा भएको कुरा हो । त्यसैले त्यसबारे थप चर्चाको आवश्यकता छैन ।

जलजलाको मृत्युपछि मलाई ठुलो चोट पुग्यो । जलजलाको मृत्युपछि मलाई यस्तो लाग्न थाल्यो कि उनको अभावमा मलाई उत्साहपूर्वक पार्टीको काम गर्न पनि अप्ठ्यारो पर्दथ्यो । मैले आफूलाई एक्लो महसुस गर्न थालेँ । मैले पुन: जलजलालाई नै खोज्न थालेँ । मैले महसुस गर्न थालेँ : जलजलाको मेरा लागि ठुलो आवश्यकता छ । उनको अभावमा मैले राम्ररी काम गर्न सक्दिनँ ।

जलजलालाई भेट्याउनका लागि मैले धेरै कोसिस गर्नुपर्‍यो । मेरो पहिलो ध्यान उनकी बहिनीहरूप्रति गयो तर मलाई लाग्यो, उनीहरूमध्ये कसैले पनि जलजलाको स्थान लिन सक्दैनथे । त्यसैले उनीहरूबाट मैले ध्यान हटाएँ । त्यसपछि मेरो ध्यान पार्टीका कतिपय सक्रिय महिला कार्यकर्ताहरूप्रति गयो तर उनीहरूको बिचमा पनि मैले जलजलालाई फेला पार्न सकिनँ । त्यस प्रकारको पृष्ठभूमिमा मेरो दुर्गासित सम्पर्क भयो ।

उनी कपिलवस्तुकी एक जना सक्रिय कार्यकर्ता थिइन् । भारतको सोहरतगढको प्रशिक्षण कार्यक्रममा मेरो उनीसित पहिलो पल्ट भेट भयो । पहिलो पल्ट भेट हुँदा नै मलाई यस्तो महसुस भयो उनी बेग्लै प्रकारकी महिला कार्यकर्ता थिइन् । उनले सानै उमेरदेखि नै जिल्लाका विद्यार्थी, महिला वा अन्य कतिपय आन्दोलनका कार्यक्रममा पनि सक्रियतापूर्वक भाग लिने गरेकी थिइन् । त्यस सिलसिलामा उनी एक पल्ट कपिलवस्तुको जेलमा पनि परेकी थिइन् ।

हामीले भारतको कुशीनगरमा महिलाको एउटा प्रशिक्षण कार्यक्रम राखेका थियौँ । त्यो प्रशिक्षण कार्यक्रममा आउने बेलामा कैयौं महिलालाई भन्सारबाट फर्काइएको थियो तर उनी जसरीतसरी प्रशिक्षण कार्यक्रममा आइपुगेकी थिइन् । त्यो प्रशिक्षण कार्यक्रममा पनि उनले जुन प्रकारको उत्साहको प्रदर्शन गरेकी थिइन्, त्यसपछि मलाई लाग्न थाल्यो, उनी जलजला नै हुने छिन् ।

त्यो बेला हामीले सबै महिलालाई एउटा प्रश्न सोधेका थियौँ : ‘तपाईंहरूमध्ये को पेसेवर कार्यकर्ता बन्न सक्नुहुन्छ ?’

त्यसको जवाफमा दुईओटा युवतीहरूले पेसेवर कार्यकर्ता बन्ने कुरा बताएका थिए । उनीहरूमध्ये कपिलवस्तु कुश्माकी अर्की एउटी बहिनी थिइन् । ती बहिनी त अहिले कहाँ छन् ? केही थाहा छैन तर दुर्गा त्यो बेलादेखि नै लगातार सक्रिय छिन् ।

उनको जुन कुराले मलाई सबैभन्दा बढी आकर्षित गरेको थियो, त्यो कुरा थियो : उनीमा भएको उच्च प्रकारको साहस तथा प्रतिकूल परिस्थिति वा विरोधको सामना गर्न सक्ने दृढता । त्यही गुण मेरो पिताजी खिमविक्रम र जलजलामा पनि धेरै नै थियो । त्यही प्रकारको गुण उनमा देखेर म उनीप्रति धेरै नै आकर्षित भएँ र मैले उनलाई प्रेम गर्न थालेँ । अन्तमा हाम्रो विवाह पनि भयो ।

मेरो प्रेम र विवाहका अन्य कतिपय प्रसङ्ग भए पनि प्रत्यक्ष रूपले मेरो तीन जनासित नजिकको सम्बन्ध रह्यो : शान्ता, जलजला र दुर्गा । उनीहरूसितको सम्बन्धमा केही भिन्नता पनि रहेका छन् । शान्तिसित मेरो विवाह भयो तर उनलाई मैले प्रेम गर्न सकिनँ । जलजलासित प्रेम भयो तर उनीसित मेरो विवाह भएन । दुर्गासित मेरो प्रेम र विवाह दुवै भयो ।

मसितको प्रेमका कारणले जलजलामाथि चौतर्फी आक्रमण भएको थियो तर यो देखेर मलाई सन्तोष छ कि उनी त्यस प्रकारको आक्रमणबाट कहिल्यै पनि विचलित भइनन् र मृत्युका दिनसम्म पनि उनले मलाई प्रेम गरिरहिन् ।

मसितको प्रेम र विवाहका कारणले दुर्गामाथि पनि धेरै नै आक्रमण भएको थियो तर त्यो उनमा पिताजी खिमविक्रम र जलजलामा भए जस्तै उच्च प्रकारको साहसको नै परिणाम थियो कि उनी कहिल्यै पनि त्यो आक्रमणका कारणले विचलित र हतोत्सायी भइनन् र अत्यन्त प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि उनले मलाई प्रेम गरिरहिन् । मसित विवाह भएपछि उनको माइती जिल्ला कपिलवस्तुकै एउटा भेलामा उनीमाथि धेरै आक्रमण भएको थियो तर उनले एक्लै त्यो विरोधको सामना गरेकी थिइन् । त्यसैले मैले भन्दछु : मलाई धेरै नै माया गर्ने तीनओटै व्यक्तिहरू बुबा, जलजला र दुर्गा एकै प्रकारको धातुले बनेका व्यक्ति हुन् र त्यो कारणले पनि मैले उहाँहरूलाई धेरै नै माया गर्दछु ।
युगदर्शन बाट